تأملى دربارۀ واژۀ «اخبات» در آيات قرآنى

و جايگاه آن در ميان واژه‏ هاى مشابه

نوشتۀ: دكتر جاسم عطيه

ترجمه و تحرير: يعقوب جعفرى

 

 

 

اشاره

پيكرۀ اصلى اين مقاله ترجمۀ خلاصه‏اى از يك مقاله به عنوان «الاخبات فى القرآن، دراسة دلالية» نوشتۀ دكتر جاسم عطيه است كه در مجلۀ الدراسات القرآنية وابسته به دانشگاه اردن شمارۀ ۱ صفحات ۱۱۸ تا ۲۰۱ چاپ شده است و با حذف و اضافه‏هايى تقديم خوانندگان محترم مى‏شود. گفتنى است كه علاوه بر اضافاتى كه در لابه‏لاى مقاله به قلم مترجم آمده، بخش پايانى آن تحت عنوان «تكمله» كلاً از مترجم است.

واژۀ «اخبات» به صورت مصدر در قرآن كريم نيامده، ولى مشتقات آن به صورت سه صيغۀ صرفى در قرآن به كار رفته است:

۱. به صورت «مخبتين» (اسم فاعل جمع مذكر سالم): «... فَاِلٰهُكُمْ اِلٰهٌ وٰاحِدٌ فَلَهُ أَسْلِمُوا وَ بَشِّرِ الْمُخْبِتينَ. الَّذينَ اِذٰا ذُكِرَ اللّٰهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ...» (حج، ۳۴-۳۵)

۲. به صورت «اخبتوا» (ماضى جمع مذكر): «اِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ وَ أَخْبَتُوا اِلٰى رَبِّهِمْ أُولئِكَ أَصْحٰابُ الْجَنَّةِ هُمْ فيهٰا خٰالِدُونَ» (هود، ۲۳)

۳. به صورت «فَتُخْبِتَ» (مضارع مفرد مؤنث): «وَ لِيَعْلَمَ الَّذينَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَيُؤْمِنُوا بِه فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَ اِنَّ اللّٰهَ لَهٰادِ الَّذينَ آمَنُوا اِلٰى صِرٰاطٍ مُسْتَقيمٍ» (حج، ۵۴)

 اكنون بايد ديد اشتقاق لغوى اين واژه چيست و مفسران آن را چگونه توضيح داده‏اند؟

خليل بن احمد گفته: «خبْت» زمين گسترده و جمع آن «خبوت» است و «مُخْبِت» خاشع و متضرع، «يُخبت الى اللّه‏ ويُخبت قلبه للّه‏».[1]

ليث مى‏گويد: «خبت» عربى خالص است و جمع آن «خبوت» است و به زمين گسترده گفته مى‏شود. ابن اعرابى مى‏گويد: «خبت» زمينى است كه آرام و گسترده است.[2]ابوعمرو گفته: «الخُبّت» بيابان سنگلاخ است و ديگران گفته‏اند: وادى پاخورده‏اى است كه در آن انواع خارها مى‏رويد.[3]

اين در حالى است كه ابن فارس در معجم مقاييس‏اللغة گفته است كه «خبت» وادى خالى از گياه است. و براى خالى بودن آن از گياه به اين سخن پيامبر استناد مى‏كند: «و لو بخبت الجميش» و مى‏گويد: خبت را جميش ناميده يعنى خالى از گياه.[4]

حديثى كه ابن فارس به آن استناد كرده، سخن پيامبر است كه فرمود: از مال كسى چيزى بر كسى حلال نيست مگر با رضايت صاحب مال، حتى اگر در «خبت الجميش» باشد.[5]

ابن قتيبه در شرح اين حديث مى‏گويد: «خبت» زمين گستردۀ مسطح است و از اين جهت به آن «جميش» گفته مى‏شود كه گياهى در آن نروييده گويا كه گياه را از آن تراشيده‏اند، چون جمش به معناى حلق است.[6]

بنابراين «خبت» به معناى وادى ژرف و دره يا بيابانى در سنگلاخ نيست، چون يك ويژگى آن گستردگى است و بر خلاف نظر ابوعمرو كه آن را بيابان سنگلاخ معنا كرده، بسيارى از اهل لغت و تفسير بر هموار بودن آن تصريح كرده‏اند.

معناى اصطلاحى اخبات

مفسران در ذيل سه آيه‏اى كه پيشتر آورديم، به بيان معناى اصطلاحى اين واژه پرداخته و دلالت اصطلاحى آن را به معناى حقيقى و لغوى آن پيوند داده و در توضيح آن از الفاظى استفاده كرده‏اند كه با معناى واقعى «خبت» متفاوت است.

راغب اصفهانى گفته است كه خداوند لفظ «اخبات» را به معناى نرمى و تواضع به كار برده است، آن گاه آيۀ «فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ» را چنين تفسير كرده كه: نرم مى‏شود و خشوع مى‏كند، و گفته «اخبات» در اينجا نزديك به معناى «هبوط» در آيۀ «وَ اِنَّ مِنْهٰا لَمٰا يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللّٰهِ» (بقره، ۷۴) است.

بنابراين، از ديدگاه راغب «اخبات» به معناى نرمى و فروتنى و هبوط و خشوع است. آيا واقعاً «اخبات» همۀ اين معانى را شامل مى‏شود؟

ابن عطيه سه لفظ ديگر بر آنچه راغب گفته، افزوده است و آن انابه، اطمينان و خوف است و گفته است: اين الفاظ معانى نزديك به هم دارند، گويا كسى كه در يك بيابان وسيع بى‏گياه بدون راهنما و همراه مانده، در برابر آن تسليم شده است، و لذا كسى كه در مقابل كسى فروتن و خاشع است به چنين شخصى تشبيه شده است.[7]

زمخشرى گفته: «اخبتوا» يعنى به خدا اطمينان پيدا كرده و به عبادت خدا از روى خشوع و فروتنى انقطاع حاصل كرده‏اند.[8]

مى‏بينيم كه زمخشرى خضوع و تواضع را صفتى براى اعمال بندگانِ «مُخبت» قرار داده و صفت خود «اخبات» قرار نداده است.

مجاهد گفته: مخبتين كسانى هستند كه به امر خدا اطمينان پيدا كرده‏اند و خداوند آنان را به خوف و وجل به هنگام ياد او متصف نموده است. و اين به سبب قوت يقين آنها و حاضر و ناظر دانستن پروردگارشان است، گويا كه در برابر خدا قرار گرفته‏اند. و نيز خداوند آنها را به داشتن صبر و اقامۀ نماز و تداوم آن متصف كرده است.[9]

بنابراين از نظر مجاهد «اخبات» صفت اين گروه از مؤمنان است و لفظ آن بر اين معانى دلالت ندارد. ولى از گفتۀ راغب و ابن عطيه چنين استفاده مى‏شود كه آنان قائل به وجود الفاظ مترادف در زبان عربى هستند. اما برخى از دانشمندان ميان اين الفاظ كه معنايشان نزديك به هم است فرق گذاشته‏اند،[10]مانند: «لين»، «تواضع»، «خشوع»، «هبوط»، «انابه» و مانند اينها كه در بيان معناى «اخبات» از اين كلمات استفاده شده است.

«لين» در لغت ضدّ خشونت است، يعنى آسان‏گيرى، همان گونه كه در كلام پيامبر خدا آمده است: «يتلون كتاب اللّه‏ ليّنًا» يعنى كتاب خدا را به آسانى مى‏خوانند.

«تواضع» در لغت به معناى تذلل و فروتنى است. مى‏گويند «تواضعت الارض» يعنى زمين فرو رفت.

«خشوع» در لغت به اين معناست كه انسان چشمانش را به پايين اندازد و صدايش را پايين آورد. بعضى گفته‏اند خشوع و خضوع معنايى نزديك به هم دارند و فرق آنها در اين است كه خضوع در بدن و خشوع در نگاه و سخن گفتن است:

«هبوط» ضد بالا رفتن است و به صورت مجاز به معناى فرود آمدن نفس در برابر عظمت خداست.

«انابه» بازگشت است ولى همواره در بازگشت به طاعت خدا به كار مى‏رود و در بازگشت به معصيت خدا استعمال نمى‏شود.[11]

ابوهلال عسكرى دربارۀ فرق بين خضوع و اخبات گفته:

«خضوع» به معناى افتادگى و فروتنى است (مانند خشوع) و اين حالت ممكن است در برابر خدا باشد كه پسنديده است و ممكن است در برابر غير خدا باشد كه ناپسند است، بر خلاف «اخبات» كه به معناى افتادگى در برابر خداست و در غير خدا به اين معنا به كار نمى‏رود. بنابراين اخبات مانند ايمان و تقوا همواره از صفات پسنديده است.

اخبات در اصل به معناى راه رفتن در زمين هموار و گسترده است. گفته مى‏شود: «اخبت» يعنى وقتى كه در خبت يعنى بيابان گسترده قرار گرفت. طبق اين اشتقاق، اخبات خضوع مستمر در راه مستقيم است.[12]

عرفا «اخبات» را منزلى از منازل سير و سلوك و اولين منزل از مقامات طمأنينه مى‏دانند كه سالك در اين مقام از هرگونه ترديد و غفلت رهايى مى‏يابد. به گفتۀ بعضى «مُخبت» هميشه نفس خود را ملامت مى‏كند و هيچ گاه از او راضى نيست؛ اگر كار خوبى بكند خود را سرزنش مى‏كند كه چرا بيشتر انجام نداده و اگر كار بدى بكند خود را سرزنش مى‏كند كه چرا انجام داده است. و اين همان «نفس لوّامه» است كه در اين آيۀ شريفه از آن ياد شده است: «ولا اقسم بالنفس اللّوّامة»[13]در قرآن كريم كسانى كه به مقام اخبات رسيده‏اند چنين توصيف شده‏اند:

«... وَبَشِّرِ الْمُخْبِتينَ. الَّذينَ اِذٰا ذُكِرَ اللّٰهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ الصّٰابِرينَ عَلٰى مٰآ أَصٰابَهُمْ وَ الْمُقيمِى الصَّلٰوةِ وَ مِمّٰا رَزَقْنٰاهُمْ يُنْفِقُونَ» (حج، ۳۴-۳۵).

چنان كه ملاحظه مى‏كنيد، در اين آيه چهار ويژگى براى مخبتين ذكر شده است:

۱. «اِذٰا ذُكِرَ اللّٰهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ»، هر گاه نزد آنها نام خدا برده شود، دلهايشان بيمناك مى‏شود و ياد خدا آنان را به خشيت مى‏اندازد. توجه كنيم كه اين حالت بيمناكى و هراسانى مقدمه‏اى براى اطمينان و سكينۀ قلب است.

۲. «وَالصّٰابِرينَ عَلٰى مٰآ أَصٰابَهُمْ»، هر آسيب و گزندى در دنيا به آنها برسد شكيبايى پيشه مى‏كنند و خود را در برابر ناملايمات نمى‏بازند و استوارند.

۳. «وَالْمُقيمِى الصَّلٰوةِ»، نماز را بر پا مى‏دارند كه بهترين وسيله براى اتصال با خدا و پيوند با ملكوت اعلى است.

۴. «وَمِمّٰا رَزَقْنٰاهُمْ يُنْفِقُونَ»، همواره در فكر همنوعان خود هستند و از آنچه خدا روزى آنان ساخته است به ديگران انفاق مى‏كنند.

با توجه به اين آيه و مجموع سخنانى كه در بيان مفهوم اخبات ذكر شد، در معناى اخبات نوعى بيم و هراس لحاظ شده است، و لذا اخبات رابطۀ تنگاتنگى با چند اصطلاح قرآنى دارد: تقوا، وَجَل، خوف، خشيت و اشفاق. اين اصطلاحات مفاهيم بسيار نزديكى با هم دارند ولى مترادف نيستند و درعين حال كه در همۀ آنها مفهوم ترس وجود دارد ولى دلالتهاى ويژه‏اى دارند كه آنها را از يكديگر متمايز مى‏سازد.

«تقوا» به معناى خود نگهدارى است كه ناشى از خوف باشد. در واقع تقوا دورى كردن از چيزى است كه مايۀ خوف است. كسى كه تقوا دارد از عذاب خدا مى‏ترسد و از سرانجام بد گناه هراس دارد. بنابراين، در ماهيت تقوا خوف وجود ندارد ولى منشأ آن خوف است. وقتى انسان از عذاب خدا بترسد، با اجتناب از محرمات و انجام واجبات الهى، وقايه و سپرى براى خود مى‏سازد كه از عذاب الهى در امان باشد. و اين همان تقواست كه يكى از صفات مخبتين است.

«وجل». همان گونه كه در آيۀ ۳۴ سورۀ حج خوانديم، خداوند مخبتين را با صفت «وجل» متصف كرده است و آن به معناى ترسيدن و هراسيدن است. به گفتۀ ابن منظور «وجل» خوف همراه با فزغ است.[14]عسكرى هم در معناى وجل نوعى اضطراب و هراس را ديده است.[15]شايد براى همين است كه واژۀ «خوف» متعدى است و بدون ذكر مفعول تمام نمى‏شود، مانند: «خفت الموالى»، «خاف مقام ربّه» ولى «وجل» لازم است و با ذكر فاعل جمله تمام مى‏شود، مانند: «وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ».

در واقع «وجل»، نوعى اضطراب و هراس است كه با ديدن يك شخصيت بسيار مهم در انسان پيدا مى‏شود و عظمت آن شخص چنين حالتى را به وجود مى‏آورد.

«خوف» ترس از وقوع حادثه‏اى ناگوار و چاره‏انديشى براى آن است. در حقيقت در خوف، نوعى مخفى شدن و فاصله گرفتن از خطر هم وجود دارد، و لذا بعضى معتقدند كه خوف از «خفى» مشتق است كه طبق يك قاعدۀ صرفى به نام «قلب»، از ناقص به اجوف تبديل شده[16]و در واقع در مفهوم آن اختفاء هم هست، مانند: اختفاء به هنگام ديدن حيوان درنده. اگر اين اشتقاق را بپذيريم، معناى اوليۀ خوف پنهان شدن در برابر خطر است ولى از باب اطلاق معلول بر علت در مطلق ترسيدن به كار رفته است.

به گفتۀ راغب اصفهانى، منظور از خوف از خدا، آن رعب و وحشتى نيست كه انسان با ديدن شير درنده دچار آن مى‏شود، بلكه خوف از خدا به معناى دورى از گناه و روى آوردن به طاعت الهى است و منظور از «تخويف» در آيۀ «ذٰلِكَ الَّذى يُخَوِّفُ اللّٰهُ بِهعِبٰادَهُ» (زمر، ۱۶) هم همين است. به نظر راغب، خوف ترس از وقوع حادثه‏اى ناگوار است چه مادى باشد يا معنوى و چه منشأ آن قطعى باشد يا ظنّى. راغب براى هر كدام مثالهايى از آيات قرآنى ذكر مى‏كند.[17]

«خشيت». اين واژه هم به معناى خوف است، ولى ميان خوف و خشيت تفاوتهاى ظريفى وجود دارد. عسكرى فرق ميان اين دو را چنين بيان مى‏كند كه خوف متعلق به خود موضوع ناگوار است ولى خشيت متعلق به كسى است كه آن ناگوارى را به وجود مى‏آورد: «وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ يَخٰافُونَ سُوءَ الْحِسٰابِ» (رعد، ۲۱).[18]

مى‏توان گفت كه خشيت اخص از خوف است و خشيت خوف همراه با شناخت است. حتى گاهى خشيت به معناى علم به كار مى‏رود، و چند تن از اهل لغت به آن تصريح كرده‏اند؛ از جمله جوهرى در صحاح‏اللغة اين معنا را ذكر كرده و براى آن شاهدى از اشعار عرب آورده است:

ولقد خشيت بأنّ من تبع الهدىسكن الجنان مع النبى محمد (ص)

جوهرى گفته در اينجا «خشيت» به معناى «علمت» است.[19]

و لذا يكى از عرفا گفته است: خوف براى عموم و خشيت براى آگاهان و هيبت براى محبين و اجلال براى مقربين است و به مقدار علم و معرفت خوف و خشيت حاصل مى‏شود.[20]

«اشفاق» ترس همراه با خيرخواهى و مهربانى است و به كسى كه نصيحت مى‏كند، «مشفق» گفته مى‏شود، يعنى نصيحت‏كننده از روى خيرخواهى نگران است كه مبادا نصحيت‏شونده دچار مكروهى شود.

راغب اصفهانى مى‏گويد: «اشفاق» عنايت همراه با ترس است، چون مشفق كسى را كه به او شفقت مى‏كند دوست دارد و از گزندى كه به او مى‏رسد ناراحت است. خداوند مى‏فرمايد: «وَهُمْ مِنَ السّٰاعَةِ مُشْفِقُونَ» (انبياء، ۴۹).

هرگاه اشفاق با «مِنْ» متعدى شود معناى خوف بر معناى عنايت پيشى مى‏گيرد، مانند: «تَرَى الظّٰالِمينَ مُشْفِقينَ مِمّٰا كَسَبُوا» (شورى، ۲۲) و اگر با «فى» متعدى شود معناى عنايت بر خوف پيشى مى‏گيرد، مانند: «اِنّٰا كُنّٰا قَبْلُ فى أَهْلِنٰا مُشْفِقينَ» (طور، ۲۶).[21]

با توجه به واژه‏هايى كه اجمالاً توضيح داديم، بايد بگوييم كه همۀ اين معانى در واژۀ «اخبات» جمع است و تقوا، وجل، خشيت، رجاء و اشقاق زير مجموعۀ واژۀ «اخبات» هستند.

در اخبات، علاوه بر انواع ترسها كه برشمرديم، معناى طمأنينه، آرامش، پناه‏بردن وسرسپردگى به خدا هم هست. در واقع «مخبتين» در نتيجۀ داشتن آن ترسها و معرفتى كه پيدا كرده‏اند سرانجام به آرامشى مى‏رسند كه قابل وصف نيست.

تكمله

در قرآن كريم، اخبات به سه صورت آمده است: يك جا با حرف «الى» (هود، ۲۳) و يك جا با حرف «لام» (حج، ۵۴) متعدى شده و يك جا هم هيچ حرف تعديه‏اى وجود ندارد (حج،۳۴). متن اين آيات در آغاز همين مقاله گذشت.

به نظر مى‏رسد كه وقتى «اخبات» با «الى» متعدى مى‏شود (واخبتوا الى ربّهم) در ميان مفاهيم گوناگون اين واژه، بيشتر اطمينان و آرامش و ركون و تكيه كردن مورد نظر است، هرچند معانى ديگر از جمله تسليم بودن هم در آن وجود دارد. در واقع، مؤمن پس از داشتن ايمان و انجام كارهاى شايسته به مرحله‏اى مى‏رسد كه مرحلۀ حركت به سوى خدا و رسيدن به آرامش در كنار اوست. و چون با «لام» متعدى مى‏شود معناى پذيرش حق و تسليم شدن در برابر آن، نمود بيشترى دارد. در آيۀ: «وَلِيَعْلَمَ الَّذينَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَيُؤْمِنُوا بِه فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ...» (حج، ۵۴) «اخبات» تسليم شدن در برابر آن حقيقتى است كه در آيۀ پيش گفته شد، و آن تباه كردن القائات شيطانى و استوار كردن آيات خداست. توجه كنيم كه ضمير «لَهُ» در «فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ» به همان حقيقتى كه گفته شد و يا به قرآن برمى‏گردد و اين با «اخبتوا الى اللّه‏» كه متعلق اخبات ذات پروردگار است تفاوت روشنى دارد.

و اما در جايى كه بدون حرف تعديه ذكر شده (فَلَهُ أَسْلِمُوا وَ بَشِّرِ الْمُخْبِتينَ) همۀ معانى اخبات مورد توجه است، هرچند كه به قرينۀ «فَلَهُ أَسْلِمُوا» معناى تسليم در اينجا نمود بيشترى دارد.

اين بود آنچه در اين باره به نظر ما رسيد و آن بر اساس معانى دو حرف «الى» و «لام» است، چون «الى» بيشتر معناى عبور و رسيدن دارد، مانند: سرت من البصرة الى الكوفة. و حرف «لام» بيشتر براى ملكيت به كار مى‏رود مانند: الملك للّه‏. البته ممكن است وجوه ديگرى نيز مورد نظر باشد كه با تدبر بيشتر به دست مى‏آيد، و خدا داناتر است. مع‏الأسف با مراجعه به بسيارى از كتابهاى تفسيرى و ادبى، در جايى نديديم كه اين موضوع مطرح شده باشد.

در اينجا روايتى را دربارۀ معناى اخبات از امام صادق(ع) نقل مى‏كنيم كه در آن اخبات به معناى تسليم آمده است: زيد شحام مى‏گويد: امام صادق(ع) به ما فرمود: آيا مى‏دانيد تسليم چيست؟ ما همه ساكت شديم. فرمود: به خدا قسم تسليم همان اخبات است كه در اين آيه آمده است: «اِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ وَ أَخْبَتُوا اِلٰى رَبِّهِمْ أُولئِكَ أَصْحٰابُ الْجَنَّةِ هُمْ فيهٰا خٰالِدُونَ» (هود، ۲۳).[22]

واژۀ «اخبات» در ترجمه‏هاى فارسى قرآن كريم به صورتهاى گوناگونى ترجمه شده است. بيشتر ترجمه‏ها، آن را «فروتنى» معنا كرده‏اند كه ترجمۀ دقيقى نيست و همۀ معناى اين كلمه را نمى‏رساند، چون در اخبات، تسليم بودن و رسيدن به آرامش و طمأنينه مقوّم اصلى معناست كه در اين ترجمه‏ها اصلاً به آن توجه نشده است. بى‏شك «فروتنى» مفهوم اين لفظ را منعكس نمى‏كند و تنها لازم بعيدى براى آن است.

در برخى ترجمه‏ها هم «اخبات» به دلبستگى و يا آرامش و اطمينان يافتن و يا خضوع و خشوع و يا تواضع (كه همان فروتنى است) و يا رفتن به سوى خدا و يا انابه و تضرع و يا خالص شدن و يا دل سپردن و يا تسليم بودن و يا دل نهادن و يا خاطرجمع‏شدن و يا بازگشت به سوى خدا و يا نرم شدن دل ترجمه شده است.[23]

ملاحظه مى‏فرماييد كه هر مترجمى تنها بخشى از مفهوم وسيع اخبات را منعكس كرده است و اين شايد بدان سبب باشد كه در زبان فارسى ـ تا آنجا كه مى‏دانيم ـ معادلى براى «اخبات» ذكر نشده است.

طبق مبناى كلى ما كه در ترجمۀ استعاره‏ها و كنايه‏ها و مجازها ذكر كرده‏ايم، اين گونه واژه‏ها را بايد با جمله‏اى كه بتواند مفهوم آن را برساند، ترجمه كرد.

 مشخصات منابع به ترتيب مقاله:

العين، خليل بن احمد، دارالهجرة، ايران، ۱۴۰۹.

تهذيب اللغة، ازهرى محمد بن احمد، قاهره، المؤسسة المصرية العام، ۱۹۶۴.

معجم مقاييس اللغة، ابن فارس احمد، قاهره، مصطفى البابى الحلبى، ۱۹۶۹.

الفائق فى غريب الحديث، زمخشرى، قاهره، عيسى البابى الحلبى.

غريب الحديث، ابن قتيبه، بيروت، عالم الكتب، ۱۹۸۳.

المحرر الوجيز (تفسير ابن عطيه)، دوحه، ۱۳۹۸ هـ .

الكشاف، زمخشرى، بيروت، دارالكتاب العربى، ۱۴۰۷ هـ .

الفروق اللغوية، ابوهلال عسكرى، طرابلس، لبنان، ۱۴۱۵ هـ .

لسان العرب، ابن منظور، بيروت، داراحياء التراث العربى، ۱۴۰۸ هـ .

مدارج السالكين، ابن قيم الجوزية، بيروت، دارالجبل، بى‏تا.

فقه اللسان، كرامت حسين، لكنهو، هند، ۱۹۱۵ م.

مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانى، بيروت، دارالكتاب العربى، بى‏تا.

صحاح اللغة، جوهرى، اسماعيل بن حماد، بيروت، دارالعلم للملايين، ۱۴۰۷ هـ .

اصول كافى، محمد بن يعقوب كلينى، تهران، دارالكتب الاسلامية.