بررسى انتقادى دیدگاه مترجمان قرآن

پیرامون آیۀ: «قالَ هذا صِراطٌ عَلَىَّ مُسْتَقِیمٌ»

كرم سیاوشى

 

چكیده

دستیابى به درك و دریافتى درست و راستین از آیات قرآن كریم مسئولیت خطیر و گرانبارى است كه پژوهشیان قرآنى ـ بالأخص مترجمان ـ عُهده‏دار آن هستند. با وجود تلاشهاى طاقت‏فرسا و درنگ و دقّتهاى بسیارِ این فرهیختگان، همچنان با كاستیهایى در فهم قرآن رو به رو هستیم. این مقال بر آن است تا از یك سو كاستیهاىِ درك مترجمان قرآن را از آیۀ شریفۀ: «قالَ هذا صِراطٌ عَلَىَّ مُسْتَقِیمٌ» (حجر، ۴۱) بنمایاند و از دیگر سو بایستگیهایى را در ارتباط با این آیه مطرح نماید. بر مبناى این نوشتار، بسیارى از ترجمه‏هاى ارائه شده از آیۀ فوق نادرست یا نارساست؛ لذا با نگاهى ژرف و جامع و با ارائۀ استدلالها و تحلیلهایى شفاف، دیدگاه ویژه‏اى طرح گردیده است.

كلمات كلیدى

تحلیل انتقادى، ترجمه‏هاى قرآن، سورۀ حجر

مقدمه

پژوهشیان قرآنى و خردمندان و دانشمندان مسلمان در طول عصرها و نسلهاى گذشته بر اسلام، بر آن بوده‏اند تا كامل‏ترین و بهترین فهم و فكر را از معارف قرآن در فرا روى بشر نهند و او را در سیر به سوى كمال و تعالى یاریگر باشند. در این میان مترجمان قرآن كه به صورت مستقیم در ساحل این اقیانوس بزرگِ معرفت قرار دارند مؤثرتر بوده و نقششان حیاتى‏تر است؛ چه، دسترسى بى‏واسطه به معارف و آموزه‏هاى قرآن كریم براى بخش عمده‏اى از مسلمانان فارسى‏زبان ناممكن است. از دیگر سو دستیابى به ترجمه‏اى درست و راستین از آیات قرآن هرچند آرمانى سترگ و دست یافتنى است؛ لكن در جاى خود نیز بسیار صعب و مستصعب مى‏نماید. از همین روست كه گاه با آشفتگى‏ها و پراكنده‏گویى‏هاى شگفتى در ترجمۀ آیات قرآن روبه‏رو هستیم؛ براین اساس براى تسهیل و تمهید آن آرمان پیش‏گفته، وظیفه‏مندیم تا به كاوش و كوشش در چرایى و چسانى این پراكندگیها بپردازیم و در پرتو مدد حضرت حقّ ـ عزّ و جلّ ـ حقیقت‏ها را ـ تا حد ممكن ـ بنمایانیم.

بر این اساس، این مقال به آیۀ كریمه: «قالَ هذا صِراطٌ عَلَىَّ مُسْتَقِیمٌ» (حجر، ۴۱) مى‏پردازد كه یكى از چالشى‏ترین و معركه‏خیزترین آیات قرآن است و دیدگاه‏ها و برداشت‏هاى مترجمان قرآن كریم را پیرامون آن به تحلیل و نقد مى‏نشیند (تا چه قبول اُفتد و چه در نظر آید)

طرح بحث

به گاه قرائت و تلاوت آیات قرآن حكیم با این آیۀ كریمه مواجه شدم. براى درك معنا و ترجمۀ درست و دقیق آن كنجكاو شدم. به ترجمه‏هاى در دسترس از قرآن نظرى افكندم، اختلاف و گونه‏گونى حیرت‏آور بود؛ با تأمل به دسته‏بندى ترجمه‏ها پرداختم.

آیۀ كریمه: «قالَ هذا صِراطٌ عَلَىَّ مُسْتَقِیمٌ» (حجر، ۴۱) در بافت به هم پیوستۀ مجموعه‏اى از آیات قرار دارد كه بر روى هم گزارشگر حادثه‏اى تاریخى ـ البته فراتر از تاریخ زندگى زمینى بشر ـ است. ماجراى آفرینش انسان و دستور خداوند به فرشتگان براى سجده بر وى و آنگاه نمایان شدن یك مخالفت و بروز یك تهدید و رجزخوانى جدّى از سوى آن مخالف در برابر حق تعالى و سپس پاسخ سریع و صریح خداوند به این مخالف سرسخت و لجوج! بنگرید:

«وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّى خالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ. فَإِذا سَوَّیتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِى فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ. فَسَجَدَ الْمَلائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ. إِلاَّ إِبْلِیسَ أَبى‏ٰ أَنْ یكُونَ مَعَ السَّاجِدِینَ. قالَ یا إِبْلِیسُ ما لَكَ أَلاَّ تَكُونَ مَعَ السَّاجِدِینَ. قالَ لَمْ أَكُنْ لِأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ. قالَ فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّكَ رَجِیمٌ. وَ إِنَّ عَلَیكَ اللَّعْنَةَ إِلى یوْمِ الدِّینِ . قالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِى إِلى یوْمِ یبْعَثُونَ. قالَ فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ. إِلى یوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ. قالَ رَبِّ بِما أَغْوَیتَنِى لَأُزَینَنَّ لَهُمْ فِى الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِینَّهُمْ أَجْمَعِینَ. إِلاَّ عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ. قالَ هذا صِراطٌ عَلَی مُسْتَقِیمٌ . إِنَّ عِبادِى لَیسَ لَكَ عَلَیهِمْ سُلْطانٌ إِلاَّ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوِینَ. وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِینَ. لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِكُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ»[1].

شایان تذكر است كه این ماجراى شگفت، با تفاوتى اندك و البته شباهتى بسیار در چند جاى دیگر از قرآن كریم مطرح گردیده است.[2]البته آیۀ مورد بحث ما، هرچند در میان این آیات مشابه، تكرار نشده؛ لكن با توجه به همسانى و یكسانى فضاى بحث در همۀ این موارد مشابه، مى‏توان از آنها در درك درست مفهوم آیۀ مورد بحث بهره جست.

ترجمه‏هاى ارائه شده از آیه

در آغاز ترجمه‏هایى كه از سوى مترجمانِ فارسى قرآن، از آیۀ: «قالَ هذا صِراطٌ عَلَىَّ مُسْتَقِیمٌ» صورت گرفته گزارش مى‏گردد[3]تا به تدریج فضاى بحث روشن شود. نیز براى كمك به فهم آسان‏تر بحث، ترجمه‏ها دسته‏بندى‏هایى شده و در هر دسته ترجمه‏هایى كه از بیشترین قرابت و مشابهت با هم برخوردارند قرار داده شده است:

 دستۀ اول

خدا گفت این راه راستى است بر من. (احسن الحدیث)

فرمود: این، راه راست به درگاه من است، (ارفع)

گفت این راهى است بر من راست. (اشرفى؛ دهم هجرى؛ صفى علیشاه؛ روان جاوید؛ روض الجنان؛ شعرانى؛ مصباح زاده؛ معزى)

 (خدا) گفت: این راهى است بر من راست. (رهنما)

گفت این راه راست هست مرا. (تشكرى)

الله‏ گفت این راهى است بر من راهى راست [هموار]. (كشف الاسرار)

دستۀ دوم

 فرمود: «این راهى مستقیم است كه [حفظ آن] بر عهدۀ من است». (برزى)

[خدا] گفت: این راهى راست است [كه بیان و حجّت آن] بر عهدۀ من است. (حلبى)

(خدا) فرمود: این راه راستى است كه بر عهدۀ من است. (رضایى)

[خداى] گفت: این راهى است راست كه [نگاهداشت آن] بر من است.(مجتبوى)

فرمود: این راه مستقیمى است كه بر عهدۀ من است [و سنّت همیشگیم]. (مكارم)

گفت: این راهى مستقیم است كه بر من است. (كوثرى)

فرمود: این راهى است راست، بر عهدۀ من (گرمارودى)

[خداى] گفت: این سنت و راه راستى است بر عهدۀ من. (بهرام‏پور)

دستۀ سوم

فرمود: این راهى است مستقیم تا پیشگاه من. (پورجوادى)

(خدا) گفت: این راهى است راست سوى من. (جلال‏الدین فارسى)

فرمود این راهى است كه تا به پیشگاه من مستقیم است. (خرمشاهى)

فرمود: «این راهى است راست [كه] به سوى من [منتهى مى‏شود]. (فولادوند)

 دستۀ چهارم

خداوند فرمود این راه مستقیم من است [و سنت پا برجایم]. (مترجم جوامع الجامع)

گفت این راه من است كه مستقیم است. (روشن)

دستۀ پنجم

 «این راهى است راست كه بر من گذرد». (ابوالقاسم امامى)

دستۀ ششم

(ابلیس ادعا كرد جز اندكى از آنها را از هدایت اختیارى خارج و به قهر اغوا خواهم كرد) خدا گفت: این (قرار دادن آنها در راه هدایت و ضلالت اختیارى) راهى است مستقیم بر عهدۀ من (و از هر قدرتى خارج است). (مشكینى)

گفت خداى: این راهى است كه بر من است راست - یعنى آن كه من خواهم فرمان تو برد و آن را كه خواهم، نبرد. (تاج التراجم)

خداوند سبحان فرموده: این خلاص كردن مخلصین از اغواء و گمراه ساختن تو، راهى است مستقیم كه من قضا كرده و بر خود حتم نموده‏ام و رعایت آن بر من است و از آن عدول و انحرافى نخواهد شد. (خسروى)

گفت: همین است راه مستقیم كه من قضاءاش را رانده‏ام. (مترجم المیزان)

دستۀ هفتم

پروردگار فرمود: این پیشنهاد، راهى است كه بر من سزاوار است كه رعایت كنم، و قابل انحراف نیست (حجة التفاسیر)

خدا گفت این (راه مخلصان و گمراهان) راهى است كه سلوكش به عهدۀ من است مستقیم. (سراج)

خدا گفت: این است راه راست و بر من است رعایت نمودن، كه هر كه فرمان من برد جزاى نیكش دهم و هر كه مطیع تو شود عذابش نمایم. (یاسرى)

دستۀ هشتم:

- گفت: راه اخلاص راه راستى است كه به من مى‏رسد. (آیتى)

- [خداوند] فرمود: این [اخلاص] راهى راست است كه به من مى‏رسد. (انصارى)

- گفت خدا این اخلاص راهى است راست كه بر من مى‏رسد. (دهلوى)

- گفت: اخلاصمندى راهى است كه مستقیم به من مى‏رسد. (پاینده)

- گفت: این [اخلاص] راهى مستقیم است كه به من مى‏رساند. (خواجوى)

- خداوند فرمود: اخلاص راه مستقیم من است(گلى از بوستان خدا)

- خدا فرمود: همین ایمان و اخلاص، راهى مستقیم و سر راست به سوى من است. (كاویان‏پور)

- خدا فرمود همین اخلاص راه مستقیم به سوى من است. (مخزن العرفان)

- خدا فرمود: همین (اخلاص و پاكى سریرت)، راه مستقیم به (درگاه رضاى) من است. (قمشه‏اى)

- خداوند فرمود همین اخلاص و درستى، راه مستقیم و وصول به قرب من است. (بروجردى)

- راه با خلوص و اخلاص راهى است كه منجر به وصول به سوى من مى‏شود و راه مستقیمى است كه اعوجاج و انحرافى در آن نیست (و ترا تصرّفى در آن نمى‏باشد). (خسروى = ترجمۀ دوم وى از آیه)

دستۀ نهم

- خدا فرمود: این [پیراسته شدن از هر ناخالصى] راهى است مستقیم [كه تحقّقش در وجود بندگان مخلصم] برعهدۀ من [است]. (انصاریان)

- گفت این اخلاص راهى است راست، و نگهداشت اهل وى بر وى از من است و مر مراست. (نسفى)

- گفت: این [اخلاص] راه راستى است كه [تضمین آن] بر عهدۀ من است. (طاهرى)

- (خداوند) فرمود: این (اخلاص و نجات مخلصین) راه مستقیمى است كه خود بر عهده دارم. (نور)

- خدا گفت: همان اخلاص راه مستقیم من است كه من به آنها نشان مى‏دهم. (عاملى)

- خداى تعالى فرمود: این راه راست برگزیده شدگان است كه (رونده در آن به سعادت و نیكبختى همیشگى مى‏رسد، و) بر من است هدایت و راهنمایى به سوى آن. (فیض الاسلام)

- خداوند تعالى گفت اى ابلیس خالص كردن ایمان به توحید، راه مستقیم مى‏باشد. و بر من لازم و حق است كه این راه را حراست كنم تا به بندگان خالص من تسلط نداشته باشى. (نوبرى)

- خداوند فرمود: این پاكى و اخلاص [همان مسیر آنها] به سوى راه مستقیم من است. (صفارزاده)

- خداوند گفت: این راه اخلاص، راهى است مستقیم، كه بر عهدۀ من است. (ابراهیمى)

دستۀ دهم

- گفت خداى: این راه گذر همه بر من است و این مسلمانى راهى است راست. (طبرى)

با اندكى تأمل در این ترجمه‏ها، میزان تفرُّق و تشتّتى كه در فهم آیۀ مورد بحث و مقصود از آن در میان مترجمان قرآن وجود دارد، به خوبى نمایان است. براى فهم چرایى و چگونگى این اختلاف‏ها ضرورى است جویاى عوامل و اسباب این پراكنده فهمى و گونه‏گونى در برداشت از آیه باشیم. به همین منظور سزاوار است نص وحیانى آیه (قالَ هذا صِراطٌ عَلَىَّ مُسْتَقیمٌ) را با دقّت مورد توجه و تأمل قرار دهیم:

این آیه از شش كلمه: (قالَ + هذا + صِراطٌ + عَلَى + ى + مُسْتَقیمٌ) سامان یافته است.

مطابق با سیاق آیات ۲۸ تا ۴۴ از سورۀ حجر، فعل (قال) به خداوند باز مى‏گردد؛ چه، بگو مگو بین حضرت حق از یك سو و ابلیسِ لعین از سوى دیگر، صورت گرفته است. مطابق با این آیات ابلیس ادعایى نموده و خط و نشانى كشیده؛ لكن خداوند در این عبارت نكته‏اى اساسى را به وى یادآور گردیده است. بنابراین در برابر واژۀ «قال»، عبارت فارسى (خداوند / پروردگار، فرمود / گفت) كاملاً بجا، رسا و متناسب است؛ البته برخى از مترجمان ظاهراً با این فرض كه فاعل «قالَ»؛ یعنى «قائل» مشخص است و با توجه به اینكه در آیه نامى از گوینده به میان نیامده، تنها به ذكر واژۀ (گفت / فرمود) بسنده نموده و كمترین اشاره‏اى به نام گوینده ننموده‏اند و بدین‏سان اندكى فهم سخن را بر خواننده و مخاطب آشفته نموده‏اند! بر این اساس ترجمه‏هاى ذیل از این كاستى رنج مى‏برند:

- فرمود: این، راه راست به درگاه من است. (ارفع)

- گفت این راهى است بر من راست (اشرفى؛ دهم هجرى؛ صفى علیشاه؛ روان جاوید؛ روض الجنان؛ شعرانى؛ مصباح‏زاده؛ معزى)

- فرمود: «این راه مستقیمى است كه بر عهدۀ من است [و سنّت همیشگیم]. (مكارم)

- گفت: این راهى مستقیم است كه بر من است. (كوثرى)

- فرمود: «این راهى مستقیم است كه [حفظ آن] بر عهدۀ من است». (برزى)

 - فرمود: این راهى است مستقیم تا پیشگاه من. (پورجوادى)

- فرمود این راهى است كه تا به پیشگاه من مستقیم است. (خرمشاهى)

- فرمود: «این راهى است راست [كه] به سوى من [منتهى مى‏شود]. (فولادوند)

- گفت این راه من است كه مستقیم است. (روشن)

- گفت این راه راست هست مرا. (تشكرى)

- گفت: همین است راه مستقیم كه من قضاءاش را رانده‏ام. (مترجم المیزان)

- گفت: اخلاصمندى راهى است كه مستقیم به من مى‏رسد. (پاینده)

- گفت: این [اخلاص] راهى مستقیم است كه به من مى‏رساند. (خواجوى)

- گفت این اخلاص راهى است راست، و نگهداشت اهل وى بر وى از من است و مر مراست. (نسفى)

- گفت: این [اخلاص] راه راستى است كه [تضمین آن] بر عهدۀ من است. (طاهرى)

اما واژۀ (هذا) در این آیه یكى از دو چالشى‏ترین واژگان آیه است؛ چه، به روشنى مشخص نیست كه مُشارٌ الیه آن چیست؛ و اینكه آیا این مُشارٌالیه پیش از (هذا) قرار دارد یا پس از آن؛ و باز در این پیش و پس كدام مطلب و نكته با كلمۀ (هذا) مورد توجه و عنایت قرار گرفته است.

بر این اساس عمدۀ اختلاف در دركِ مقصود و مفهومِ آیه، از سوى مترجمان و حتى مفسران قرآن - چنان كه به آن خواهیم پرداخت - به همین امر باز مى‏گردد و اگر مرجع (هذا) به درستى نمایان شود بخش قابل توجهى از ابهام آیه و در نتیجه اختلافهاى پیش آمده بر سرِ آن برطرف مى‏گردد.

بنابراین، در ارتباط با (هذا)، لازم است تبیین گردد كه: آیا مقصود خداوند از (هذا)، موضوع «اغوا و تزیینى» است كه شیطان از آن خبر داده؛ یا موضوع «مخلصین و اخلاص» است كه شیطان به ناتوانى خود در گمراه كردن آنها اعتراف نموده است؟ یا اینكه مقصود از آن، بنا بر دیدگاه برخى مترجمان و مفسران هر دو امر فوق است؟ چنان كه ممكن است مقصود از (هذا) هیچ یك از این سه امر نباشد؛ بلكه موضوع یا موضوعاتى باشد كه در آیات پس از آن آمده است؟ گو اینكه برخى مدعى‏اند كه مقصود از (هذا) آیۀ: «إِنَّ عِبادِى لَیسَ لَكَ عَلَیهِمْ سُلْطانٌ إِلاَّ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوِینَ» است كه درست پس از آیۀ مورد بحث قرار دارد.[4]

البته ترجمه و تفسیر این واژه، آنگاه كه با واژۀ دیگر آیه؛ یعنى (عَلَی) همراه مى‏گردد، دشوارتر مى‏نماید كه پس از این به آن خواهیم پرداخت.

سومین بخش آیه، واژۀ (صِراطٌ) است. این كلمه هرچند جدا از كلمات پس و پیش خود در آیه، از معناى نسبتاً روشنى برخوردار است؛[5]لكن، دشوارى فهم آن در اینجا از آن روست كه با واژه، (عَلَىَّ) همراه گردیده است؛ لذا گمان معناى مجازى از آن بسیار قوى است. بر این اساس، تنها به بررسى نظریات مختلفى كه در ترجمه و تفسیر تركیبى این دو كلمه با یكدیگر (صراطٌ... علی)، رخ نموده، مى‏پردازیم:

برخى از مترجمان بدون نگاه ژرف به این تعبیر، تنها به ذكر همان معناى لفظى و حرفى (صراطٌ... علی) كه عبارت است از: (راهى است ... بر من / بر من است) و در این آیه بسیار مبهم و نارسا مى‏نماید، اكتفا كرده‏اند. بنگرید:

ـ گفت این راهى است بر من، راست. (اشرفى؛ دهم هجرى؛ صفى علیشاه؛ روان جاوید؛ روض الجنان؛ شعرانى؛ مصباح‏زاده؛ معزى، رهنما)

ـ خدا گفت این راه راستى است بر من. (احسن الحدیث)

ـ گفت: این راهى مستقیم است كه بر من است. (كوثرى)

- الله‏ گفت این راهى است بر من راهى راست [هموار]. (كشف الاسرار)

برخى (علىَّ) را به معناى (إلی)؛ یعنى (به سوى من / به من / به پیشگاه من) و معانى مشابه دیگرى ترجمه نموده‏اند:

ـ خدا فرمود: همین ایمان و اخلاص، راهى مستقیم و سر راست، به سوى من است. (كاویان‏پور)

ـ خدا فرمود همین اخلاص راه مستقیم به سوى من است. (مخزن العرفان)

ـ خداوند فرمود: «این پاكى و اخلاص [همان مسیر آنها] به سوى راه مستقیم من است. (صفارزاده)

ـ فرمود: این راهى است مستقیم تا پیشگاه من. (پورجوادى)

ـ (خدا) گفت: این راهى است راست سوى من. (فارسى)

- فرمود این راهى است كه تا به پیشگاه من مستقیم است. (خرمشاهى)

- فرمود: «این راهى است راست [كه] به سوى من [منتهى مى‏شود]. (فولادوند)

- گفت: راه اخلاص راه راستى است كه به من مى‏رسد. (آیتى)

 - [خداوند] فرمود: این [اخلاص] راهى راست است كه به من مى‏رسد. (انصارى)

ـ گفت خدا این اخلاص راهى است راست كه بر من مى‏رسد. (دهلوى)

ـ گفت: اخلاصمندى راهى است كه مستقیم به من مى‏رسد. (پاینده)

ـ گفت: این [اخلاص] راهى مستقیم است كه به من مى‏رساند. (خواجوى)

ـ خدا فرمود: همین (اخلاص و پاكى سریرت)، راه مستقیم به (درگاه رضاى) من است. (قمشه‏اى)

ـ خداوند فرمود همین اخلاص و درستى، راه مستقیم و وصول به قرب من است. (بروجردى)

ـ راه با خلوص و اخلاص راهى است كه منجر به وصول به سوى من مى‏شود و راه مستقیمى است كه اعوجاج و انحرافى در آن نیست (و تو را تصرّفى در آن نمى‏باشد). (خسروى = ترجمۀ دوم وى از آیه)

ذكر این نكته خالى از اهمیت نیست كه تعبیر (عَلَىَّ) تركیبى است از (عَلَى + ى)، امّا برخى از مترجمان بدون توجه به این امر،(عَلَى) را نادیده گرفته و فقط(ى) را كه به معناى (من) است ترجمه نموده‏اند!

- خداوند فرمود: اخلاص راه مستقیم من است. (گلى از بوستان خدا)

- خداوند فرمود این راه مستقیم من است [و سنت پا برجایم]. (مترجم جوامع الجامع)

- گفت این راه من است كه مستقیم است. (روشن)

- گفت این راه راست هست مرا. (تشكرى)

عده‏اى دیگر از مترجمان قرآن، (عَلَىَّ) را به معناى (برعهدۀ من است) گرفته‏اند كه در این صورت مقصود از این تعبیر آن خواهد بود كه خداوند، انجام كارى را متعهد شده است؛ هرچند امر متعهد شده در ترجمۀ این دسته از مترجمان نامشخص است!

- (خدا) فرمود: این راه راستى است كه بر عهدۀ من است. (رضایى)

- فرمود: «این راه مستقیمى است كه بر عهده من است (و سنّت همیشگیم). (مكارم)

- [خداى] گفت: این سنت و راه راستى است بر عهدۀ من. (بهرام‏پور)

حال اگر این پرسش مطرح شود كه خداوند چه چیزى را متعهد گردیده است؟ برخى دیگر از مترجمان قرآن، كه با سه مترجم فوق در شیوۀ ترجمۀ تعبیر (عَلَىَّ) همداستانند، براى پاسخ به این پرسش، به ناچار پا را از ترجمۀ لفظى فراتر نهاده و به تفسیر و تأویل دست یازیده و دیدگاه‏هاى بى‏مبنایى را مطرح نموده‏اند. بنگرید:

- فرمود: «این راهى مستقیم است كه [حفظ آن] بر عهدۀ من است». (برزى)

- [خدا] گفت: این راهى راست است [كه بیان و حجّت آن] بر عهدۀ من است. (حلبى)

- [خداى] گفت: این راهى است راست كه [نگاهداشت آن] بر من است. (مجتبوى)

- خدا فرمود: این [پیراسته شدن از هر ناخالصى] راهى است مستقیم [كه تحقّقش در وجود بندگان مخلصم] برعهدۀ من [است]. (انصاریان)

- گفت این اخلاص راهى است راست، و نگهداشت اهل وى بر وى از من است و مر مراست. (نسفى)

- گفت: این [اخلاص] راه راستى است كه [تضمین آن] بر عهدۀ من است. (طاهرى)

- (خداوند) فرمود: این (اخلاص و نجات مخلصین) راه مستقیمى است كه خود بر عهده دارم. (نور)

- خدا گفت: همان اخلاص راه مستقیم من است كه من به آنها نشان مى‏دهم. (عاملى)

- خداى تعالى فرمود: این راه راست برگزیده‏شدگان است كه (رونده در آن به سعادت و نیكبختى همیشگى مى‏رسد، و) بر من است هدایت و راهنمایى به سوى آن. (فیض‏الاسلام)

ـ خداوند تعالى گفت اى ابلیس خالص كردن ایمان به توحید، راه مستقیم مى‏باشد. و بر من لازم و حق است كه این راه را حراست كنم تا به بندگان خالص من تسلط نداشته باشى. (نوبرى)

- (ابلیس ادعا كرد جز اندكى از آنها را از هدایت اختیارى خارج و به قهر اغوا خواهم كرد) خدا گفت: این (قرار دادن آنها در راه هدایت و ضلالت اختیارى) راهى است مستقیم بر عهدۀ من [و از هر قدرتى خارج است]. (مشكینى)

ـ گفت خداى: این راهى است كه بر من است راست ـ یعنى آن كه من خواهم فرمان تو برد و آن را كه خواهم، نبرد ـ (تاج التراجم)

- پروردگار فرمود: این پیشنهاد، راهى است كه بر من سزاوار است كه رعایت كنم، و قابل انحراف نیست ـ (حجة التفاسیر)

- خدا گفت این (راه مخلصان و گمراهان) راهى است كه سلوكش به عهدۀ من است مستقیم. (سراج)

- خدا گفت: این است راه راست و بر من است رعایت نمودن، كه هر كه فرمان من برد جزاى نیكش دهم و هر كه مطیع تو شود عذابش نمایم. (یاسرى)

- خداوند سبحان فرموده: این خلاص كردن مخلصین از اغواء و گمراه ساختن تو، راهى است مستقیم كه من قضاء كرده و بر خود حتم نموده‏ام و رعایت آن بر من است و از آن عدول و انحرافى نخواهد شد. (خسروى)

امّا برخى دیگر، (عَلَىَّ) را (براى من / مال من) ترجمه نموده‏اند:

- گفت این راه راست هست مرا. (تشكرى)

- گفت این راه من است كه مستقیم است. (روشن)

بدین سان، شاهد یك تشتّت شدید و شگفت‏آور تنها در ترجمۀ تعبیر: (عَلَىَّ) هستیم! البته همان گونه كه پیشتر گفته شد، تركیب معنایى (هذا + عَلَىَّ) این تشتّت را تشدید مى‏كند.

آخرین واژه در آیۀ مورد بحث، واژۀ (مُسْتَقیمٌ) است كه در معناى آن نیز اختلاف نظر وجود دارد. «مستقیم» از ریشۀ «قَوَمَ» به معناى ثبات و استحكام است. مصدر آن «استقامت» به معناى پایدارى و اعتدال در پیمودن طریق است به طورى كه هرگز منتهى به گمراهى و ضلالت نگردد.[6]مى‏گویند مستقیم به معناى مستوى و معتدل، اسم فاعل از «استقام» و مجرد آن «قام» است. «استقام» هم به معناى لازم آمده، یعنى: (بر پا گشت)، و هم به معناى متعدى، كه معناى (به پا داشت) مى‏دهد، و باب استفعال در بیشتر استعمالات تكلف و كوشش و طلب را مى‏رساند. جسم راست چون بر جسمى قرار گیرد بر پا مى‏ماند و خط راست هم به این جهت مستقیم است. راه مستقیم یا از جهت خط فرضى گفته مى شود یا نسبت به راهرو است كه بر استقامت مى‏پیماید، و راه او را از انحراف و تمایل نگه مى‏دارد.[7]شیخ طوسى نیز مى گوید: اصل استقامت به معناى «تقویم و استواء» در جهت انتصار است كه ضد اعوجاج است، و سه واژۀ «قیام و تقویم و تقوُّم» از آن گرفته شده است. همچنین واژۀ «مقاومة» كه به منزلۀ مماثلت است از آن رو كه همچون استواء است، از آن گرفته شده است و «تقاوموا فى الأمر»؛ یعنى: تماثلوا؛[8]چنان كه «دین قیم» را همان «دین مستقیم» دانسته‏اند.[9]

قابل ذكر است كه واژۀ «مستقیم» ۳۷ بار در آیات قرآن به كار رفته كه در بیشتر این موارد به عنوان صفت براى واژۀ صراط است.[10]

البته، از آنجا كه تعبیر «صراط مستقیم» عموماً مرتبط با موضوع «هدایت» است؛ لذا گاهى بدون ذكر واژۀ (صراط) و احتمالاً به دلایلى ادبى و معنایى، خود هدایت به عنوان موصوف براى (مستقیم) مطرح گردیده است:

«لِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنا مَنْسَكاً هُمْ ناسِكُوهُ فَلا ینازِعُنَّكَ فِى الْأَمْرِ وَ ادْعُ إِلى رَبِّكَ إِنَّكَ لَعَلى هُدىً مُسْتَقیمٍ» (حج، ۶۷)

و گاهى نیز واژه‏اى نزدیك به واژۀ (صراط)؛ یعنى (طریق) موصوف آن قرار گرفته است:

... إِنَّا سَمِعْنا كِتاباً أُنْزِلَ مِنْ بَعْدِ مُوسى مُصَدِّقاً لِما بَینَ یدَیهِ یهْدى إِلَى الْحَقِّ وَ إِلى طَریقٍ مُسْتَقیمٍ (احقاف، ۳۰)

و در دو مورد نیز كه هر دو مربوط به ماجراى انحراف قوم حضرت شعیب(ع) است، به عنوان صفت براى كلمۀ (القسطاس) آمده است:[11]

وَ أَوْفُوا الْكَیلَ إِذا كِلْتُمْ وَ زِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقیمِ(اسراء، ۳۵ و شعراء، ۱۸۲)

بر این اساس، برخى از مترجمان، (مستقیم) را نیز در این آیه (حجر/۴۱) به عنوان نعت براى (صراط) گرفته و این دو واژه را با هم به معناى (راه راست / راهى راست) ترجمه كرده‏اند:

- گفت: راه اخلاص راه راستى است كه به من مى‏رسد. (آیتى)

- [خداوند] فرمود: این [اخلاص] راهى راست است كه به من مى‏رسد. (انصارى)

- گفت خدا این اخلاص راهى است راست كه بر من مى‏رسد. (دهلوى)

- ... این مسلمانى راهى است راست. (طبرى)

- خدا گفت این راه راستى است بر من. (احسن الحدیث)

- فرمود: این، راه راست به درگاه من است. (ارفع)

- گفت این راهى است بر من راست.(اشرفى؛ روض الجنان؛ شعرانى؛ مصباح زاده؛ معزى؛ دهم هجرى؛ صفى علیشاه؛ روان جاوید)

- (خدا) گفت: این راهى است بر من راست. (رهنما)

- (خدا) گفت: این راهى است راست سوى من. (فارسى)

- فرمود: «این راهى است راست [كه] به سوى من [منتهى مى‏شود]. (فولادوند)

- گفت این راه راست هست مرا. (تشكرى)

- «این راهى است راست كه بر من گذرد». (ابوالقاسم امامى)

- الله‏ گفت این راهى است بر من راهى راست [هموار]. (كشف الاسرار)

- گفت خداى: این راهى است كه بر من است راست ـ یعنى آن كه من خواهم فرمان تو برد و آن را كه خواهم، نبرد. (تاج التراجم)

- خدا گفت: این است راه راست و بر من است رعایت نمودن، كه هر كه فرمان من برد جزاى نیكش دهم و هر كه مطیع تو شود عذابش نمایم. (یاسرى)

برخى نیز ظاهراً خود واژۀ «مستقیم» را گویاتر از هر معنایى دانسته؛ لذا بدون هرگونه ترجمه و توضیح، خود آن را در ترجمه آورده‏اند!

- (ابلیس ادعا كرد جز اندكى از آنها را از هدایت اختیارى خارج و به قهر اغوا خواهم كرد) خدا گفت: این (قرار دادن آنها در راه هدایت و ضلالت اختیارى) راهى است مستقیم بر عهدۀ من (و از هر قدرتى خارج است). (مشكینى)

- خداوند سبحان فرموده: این خلاص كردن مخلصین از اغواء و گمراه ساختن تو، راهى است مستقیم كه من قضاء كرده و بر خود حتم نموده‏ام. (خسروى)

 - گفت: همین است راه مستقیم كه من قضاءاش را رانده‏ام. (مترجم المیزان)

- خدا گفت این (راه مخلصان و گمراهان) راهى است كه سلوكش به عهدۀ من است مستقیم. (سراج)

- فرمود: این راهى است مستقیم تا پیشگاه من. (پورجوادى)

- فرمود این راهى است كه تا به پیشگاه من مستقیم است. (خرمشاهى)

- خداوند فرمود این راه مستقیم من است (و سنت پابرجایم). (مترجم جوامع الجامع)

- گفت این راه من است كه مستقیم است. (روشن)

- فرمود: «این راه مستقیمى است كه بر عهدۀ من است (و سنّت همیشگیم) ... (مكارم)

- گفت: این راهى مستقیم است كه بر من است. (كوثرى)

- فرمود: «این راهى مستقیم است كه [حفظ آن] بر عهدۀ من است». (برزى)

- گفت: اخلاصمندى راهى است كه مستقیم به من مى‏رسد. (پاینده)

- گفت: این [اخلاص] راهى مستقیم است كه به من مى‏رساند. (خواجوى)

- خدا فرمود: همین ایمان و اخلاص، راهى مستقیم و سر راست به سوى من است. (كاویان‏پور)

- خدا فرمود همین اخلاص راه مستقیم به سوى من است. (مخزن العرفان)

- خدا فرمود: همین (اخلاص و پاكى سریرت)، راه مستقیم به (درگاه رضاى) من است. (قمشه‏اى)

- خداوند فرمود همین اخلاص و درستى، راه مستقیم و وصول به قرب من است. (بروجردى)

- ...(ترجمۀ دوم وى از آیه) راه با خلوص و اخلاص راهى است كه منجر به وصول به سوى من مى‏شود و راه مستقیمى است كه اعوجاج و انحرافى در آن نیست (و تو را تصرّفى در آن نمى‏باشد). (خسروى)

- خدا فرمود: این [پیراسته شدن از هر ناخالصى] راهى است مستقیم [كه تحقّقش در وجود بندگان مخلصم] بر عهدۀ من [است]. (انصاریان)

- (خداوند) فرمود: این (اخلاص و نجات مخلصین) راه مستقیمى است كه خود بر عهده دارم. (نور)

 - خدا گفت: همان اخلاص راه مستقیم من است كه من به آنها نشان مى‏دهم. (عاملى)

- خداوند فرمود: اخلاص راه مستقیم من است. (گلى از بوستان خدا)

- خداوند فرمود: «این پاكى و اخلاص [همان مسیر آنها] به سوى راه مستقیم من است. (صفارزاده)

قابل ذكر است كه هرچند واژۀ «مستقیم» در زبان فارسى از كثرت استعمال برخوردار است؛ لكن باید دانست معنایى كه امروزه در زبان فارسى از آن برداشت مى‏شود، اندكى متفاوت با معناى لغوىِ اصیل این واژه در زبان مبدأ (عربى) است؛ چه، در استعمال كنونى آن در زبان فارسى این كلمه صرفاً به معناى راست. ایستاده. افراشته و [به عنوان صفت براى] مسیر و جاده و خطى استعمال مى شود كه هیچ گونه كجى و انحراف در آن نباشد و پویندۀ آن با طى نمودنش به سرعت و با سهولت به مقصد مى‏رسد؛ لذا عمدتاً در ارتباط با جاده و امورى مادى و محسوس به كار مى‏رود؛[12]لكن ـ همان گونه كه پیش از این گفته شد ـ واژۀ مستقیم در زبان عربى بیشتر در معناى ثبات و استوارى و اعتدال و عمدتاً در ارتباط با امور معنوى استعمال مى‏گردد؛ هرچند ممكن است گاهى معناى مستعمَل در فارسى نیز از آن مراد باشد. براین اساس، در آیات قرآن و از جمله در این آیه مفهومى مطابق با معناى اصیل آن؛ یعنى: استوارى و اعتدال و استحكام مورد نظر است و نه سرراست یا راست كه ترجمه‏اى لفظى است.

صاحب تفسیر حجة التفاسیر نیز در بخش ترجمۀ آیات، این واژه را به صورت منفى و به معناى «عدم انحراف و كجى» دانسته كه همچنان ابهام و نارسایى در آن دیده مى‏شود:

- پروردگار فرمود: این پیشنهاد، راهى است كه بر من سزاوار است كه رعایت كنم، و قابل انحراف نیست.[13]

بدین سان گونه گونى و ناهمسانى بسیارى را در ترجمه و فهم این آیۀ كوتاه در میان مترجمان قرآن شاهدیم كه این امر بیانگر دشواریابى و ابهام سنگینى است كه در این آیت شریفه نهفته است. شاید بتوان گفت كه این امر به دلیل كمىِ واژگانِ به كار رفته در آیه و بسیارى مفاهیم نهفته در آن، رخ نموده است.

نقد ترجمه‏ها

نكتۀ تأمل برانگیز آنكه تعداد قابل توجهى از مترجمان قرآن در ترجمۀ این آیه، به ترجمۀ لفظى كلمات بسنده نموده‏اند؛ حال آنكه این نوع از ترجمه همیشه[14]- به ویژه در ارتباط با آیۀ مورد بحث ـ پاسخگو و بسنده نیست؛ لذا ابهام آیه همچنان برجا مانده و مقصود از آن روشن نشده است! به ویژه تحت اللفظى ترجمه نمودن واژۀ (هذا) به (این) بدون همراه ساختن آن با كلماتى روشنگر، به هیچ وجه رسا و راهگشا نیست؛ چه مخاطب معمولى (كم‏اطلاع نسبت به موضوع) متوجه نخواهد شد كه واژۀ (این) به كدام امر اشاره دارد! بنگرید:

- خدا گفت این راه راستى است بر من. (احسن الحدیث)

- فرمود: این، راه راست به درگاه من است، (ارفع)

- گفت این راهى است بر من راست (اشرفى؛ روان جاوید؛ روض الجنان؛ شعرانى؛ مصباح‏زاده؛ معزى؛ دهم هجرى؛ صفى علیشاه)

- (خدا) گفت: این راهى است بر من راست. (رهنما)

- فرمود: «این راهى مستقیم است كه [حفظ آن] بر عهدۀ من است». (برزى)

- [خدا] گفت: این راهى راست است [كه بیان و حجّت آن] بر عهدۀ من است. (حلبى)

- (خدا) فرمود: این راه راستى است كه بر عهدۀ من است. (رضایى)

- [خداى] گفت: این راهى است راست كه [نگاهداشت آن] بر من است. (مجتبوى)

- فرمود: «این راه مستقیمى است كه بر عهدۀ من است [و سنّت همیشگیم...] (مكارم)

- گفت: این راهى مستقیم است كه بر من است. (كوثرى)

- [خداى] گفت: این سنت و راه راستى است بر عهدۀ من. (بهرام‏پور)

 - (خدا) گفت: این راهى است راست سوى من (جلال‏الدین فارسى)

- فرمود: «این راهى است راست [كه] به سوى من [منتهى مى‏شود]. (فولادوند)

- فرمود: این راهى است مستقیم تا پیشگاه من. (پورجوادى)

- فرمود این راهى است كه تا به پیشگاه من مستقیم است. (خرمشاهى)

- خداوند فرمود این راه مستقیم من است (و سنت پابرجایم). (مترجم جوامع الجامع)

- گفت این راه من است كه مستقیم است. (روشن)

- گفت این راه راست هست مرا. (تشكرى)

- «این راهى است راست كه بر من گذرد.» (ابوالقاسم امامى)

- الله‏ گفت این راهى است بر من راهى راست [هموار]. (كشف الاسرار)

- گفت: همین است راه مستقیم كه من قضاءاش را رانده‏ام. (مترجم المیزان)

- خدا گفت: این است راه راست و بر من است رعایت نمودن [آن]. (یاسرى)

نادرستى ترجمه‏هاى فوق بر این مبناست كه مقصود خداوند از اسم اشارۀ (هذا) در آیه، حتى در قالب تفاوت دیدگاه نیز بیان نشده است؛ زیرا همان گونه كه پیشتر گفته شد، چه بسا مقصود از آن، همۀ گفته‏هاى شیطان و ادعاهایى باشد كه او مطرح نموده است؛ لذا مخاطب نمى‏داند كه مقصود مترجم از ذكر واژۀ (این) چیست و مشار الیه آن از نظر مترجم كدام است.

در ترجمه هاى ذیل نیز گرچه واژۀ (هذا) از ابهام و اجمال پیش‏گفته خارج گردیده و بر مبناى یكى از دیدگاه‏هاى قابل پذیرش ترجمه شده است؛ لكن در ادامه به سبب ارائۀ ترجمه‏اى غیرقابل پذیرش از تعبیر (عَلَىَّ) و به سبب نتیجه‏گیرى نادرست و افزودن مطالب غیرمرتبط، ترجمۀ آیه ناپسند گردیده است:

- خدا فرمود: این [پیراسته شدن از هر ناخالصى] راهى است مستقیم [كه تحقّقش در وجود بندگان مخلصم] برعهدۀ من [است]. (انصاریان)

- گفت این اخلاص راهى است راست، و نگهداشت اهل وى بر وى از من است و مر مراست. (نسفى)

- گفت: این [اخلاص] راه راستى است كه [تضمین آن] بر عهدۀ من است. (طاهرى)

- (خداوند) فرمود: این (اخلاص و نجات مخلصین) راه مستقیمى است كه خود بر عهده دارم. (نور)

- خدا گفت: همان اخلاص راه مستقیم من است كه من به آنها نشان مى‏دهم. (عاملى)

- خداى تعالى فرمود: این راه راست برگزیده شدگان است كه (رونده در آن به سعادت و نیكبختى همیشگى مى‏رسد، و) بر من است هدایت و راهنمایى به سوى آن. (فیض الاسلام)

- خداوند تعالى گفت اى ابلیس خالص كردن ایمان به توحید، راه مستقیم مى‏باشد. و بر من لازم و حق است كه این راه را حراست كنم تا به بندگان خالص من تسلط نداشته باشى. (نوبرى)

- خداوند فرمود: اخلاص راه مستقیم من است. (گلى از بوستان خدا)

- خداوند فرمود: « این پاكى و اخلاص [همان مسیر آنها] به سوى راه مستقیم من است. (صفارزاده)

- گفت خداى: این راه گذر همه بر من است و این مسلمانى راهى است راست. (طبرى)

- گفت خداى: این راهى است كه بر من است راست ـ یعنى آن كه من خواهم فرمان تو برد و آن را كه خواهم، نبرد. (تاج التراجم)

- پروردگار فرمود: این پیشنهاد، راهى است كه بر من سزاوار است كه رعایت كنم، و قابل انحراف نیست. (حجة التفاسیر)

- خدا گفت این (راه مخلصان و گمراهان) راهى است كه سلوكش به عهدۀ من است مستقیم. (سراج)

قابل ذكر است كه همین كاستى و نارسایى در هر دو بُعد فوق، علاوه بر دیگر كاستیها، در ترجمه‏هاى لاتین (انگلیسى) از آیات قرآن نیز مشاهده مى‏گردد؛ چنان كه با بررسى تعدادى از آنها این امر به خوبى نمایان است:

 

He said: This a right way with Me = آربرى

He said: Here will be a Straight Road [up to Me = ایروینگ

He said: This is the path [leading] straihgt to Me = قرایى

He said: This is a right course incumbent upon Me = پیكتال

God said, The path which leads to Me is a straight = سرور

He said: That (is) a straigt/direct road /way on Me = محمد و سمیرا

He said: This is a Straight Path to Me = مسلمانان

(Allah) said: Tis is for me a straight path = یوسف على

 said He, This is for Me a straight path = شاكر

و تنها ترجمۀ خانم صفارزاده با دربرداشتن واژۀ devotionكه بیانگر مقصود ازThis است اندكى از ابهام و گنگى ترجمه كاسته و نسبت به بقیه متمایز شده است:

Allah stated: This [devction] will Connect them with My Straight Path=صفارزاده

سخن آخر

حاصل بحث آنكه در ترجمه و تفسیر آیۀ «هذا صِراطٌ عَلَىَّ مُستقیمٌ» به دو پاسخ مى‏رسیم:

نخست آنكهمقصود از «هذا صِراطٌ عَلَىَّ مُستقیمٌ» آن است كه خداوند مى‏فرماید: این راه اخلاص و پالودگى و پیراستگى راهى استوار و داراى استحكام است كه پایان پیمودن آن ملاقات با من و بهره‏مندى از خشنودى و پاداش من است.

دوم آنكهمقصود از تعبیر «هذا صِراطٌ عَلَىَّ مُستقیمٌ» بیان سنت و قضا و تقدیر الهى در مورد انسان بلكه ابلیس است؛ یعنى خداوند متعال در پاسخ به تهدیدها و چنگ و دندان نشان دادن‏هاى ابلیس مى‏فرماید: این كه نیرویى مثل تو به تحریك و تشویق انسانها بپردازد و در اثر تحریك و تزیین تو، بخشى از آنها گمراه شده مرتكب معاصى گردند و برخى نیز مقاومت نمایند و با استوارى به سرمنزل مقصود برسند، با توجه به امر اختیار و آزادى اراده كه در نهاد انسانها به ودیعت نهاده شده و با توجه به برحذر داشتن آنها از خشم و عقاب الهى و بشارت دادن آنان به رضوان و پاداش اخروى؛ بلكه دنیایى، امرى طبیعى و منطبق بر سنت آفرینش انسان است. به عبارت دیگر، این همان چیزى است كه خداوند اراده نموده است؛ لذا امر عجیبى صورت نگرفته و زندگى دنیوى بشر از همین مسیر و بر همین چهارچوب باید بگذرد. به نظر مى‏رسد كه برداشت دوم به حقیقت نزدیك‏تر باشد؛ چنان كه برخى از مفسران برجسته نیز آیه را بر همین مبنا تفسیر نموده‏اند.[15]

بر اساس این برداشت، ترجمۀ پیشنهادى براى آیۀ مورد بحث چنین است:

(خداوند) فرمود: (اى ابلیس) اثرگذارى تو بر برخى انسانها و ناتوانى‏ات در گمراه نمودن آنان، منطبق بر سنت و تقدیر استوار من است.

 

 پى‏نوشت‏ها

۱. ابیارى، ابراهیم، الموسوعة القرآنیة، قاهره، مؤسسة سجل العرب، ۱۴۰۵ ق.

۲. بانوى اصفهانى، سیده نصرت امین، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، تهران، نهضت زنان مسلمان، ۱۳۶۱ ش.

۳. بلاغى، سید عبدالحجة، حجة التفاسیر و بلاغ الاكسیر، قم، انتشارات حكمت، ۱۳۸۶ ق.

۴. حسینى همدانى، سید محمد حسین، انوار درخشان، تحقیق: محمد باقر بهبودى، تهران، ناشر: كتابفروشى لطفى، ۱۴۰۴ق.

۵. دهخدا، على اكبر، CDفرهنگنامه.

۶. طالقانى، سید محمود، پرتوى از قرآن، شركت سهامى انتشار، ۱۳۶۲ ش.

۷. طباطبایى، سید محمد حسین، المیزان فى تفسیر القرآن، قم، مؤسسۀ نشر اسلامى، ۱۴۱۷ق.

۸. طوسى، محمد بن حسن، التبیان فى تفسیر القرآن، تصحیح: احمد حبیب قصیر العاملى، مكتب الاعلام الاسلامى، قم، ۱۴۰۹ق.

۹. فراهیدى خلیل بن احمد، كتاب العین، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۱۰ ق.

۱۰. فضل الله‏، من وحى القرآن، چاپ سوم، بیروت، دارالزهراء، ۱۴۰۵ ق.

۱۱. قرشى، سید على اكبر، قاموس قرآن، تهران: دار الكتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ ش

۱۲. قطب، سید، فى ظلال القرآن، دار الشروق، قاهره، ۱۴۲۵ ق.

۱۳. مكارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، تهران دار الكتب الاسلامیة، ۱۳۵۳-۱۳۶۶ش.

 

ترجمه‏ها

۱۴. ابراهیمى، محمد حسین، ترجمۀ قرآن، بى‏جا،انتشارات تأمین، چاپ دوم، ۱۳۸۸ ش.

۱۵. آیتى، عبدالمحمد، ترجمۀ قرآن، تهران، انتشارات سروش، ۱۳۷۴ ش.

۱۶. ارفع، سیدكاظم، ترجمۀ قرآن، تهران، مؤسسۀ تحقیقاتى و انتشاراتى فیض كاشانى، ۱۳۸۱ ش.

۱۷. اسفراینى، ابوالمظفر شاهفور بن طاهر، تاج التراجم فى تفسیر القرآن للاعاجم، تحقیق، نجیب مایل هروى و على اكبر الهى خراسانى، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، ۱۳۷۵ ش.

۱۸. اشرفى تبریزى، محمود، ترجمۀ قرآن، تهران، انتشارات جاویدان، ۱۳۸۰ ش.

۱۹. انصارى خوشابر، مسعود، ترجمۀ قرآن، ویراستار: بهاءالدین خرمشاهى، تهران، نشر و پژوهش فرزان روز، ۱۳۷۷ ش.

۲۰. انصاریان، حسین، ترجمۀ قرآن، قم، انتشارات اسوه، ۱۳۸۳ ش.

۲۱. برزى، اصغر، ترجمۀ قرآن، تهران، بنیاد قرآن ۱۳۸۲ ش.

۲۲. بروجردى، سید محمد ابراهیم، ترجمۀ قرآن، تهران، انتشارات صدر، ۱۳۶۶ ش.

۲۳. بهرام پور، ابوالفضل، ترجمۀ قرآن، قم، انتشارات هجرت، ۱۳۸۳ ش.

۲۴. پاینده، ابوالقاسم، ترجمۀ قرآن، بى جا، بى تا.

۲۵. پورجوادى، كاظم، ترجمۀ قرآن، ویراستار: بهاءالدین خرمشاهى، تهران، بنیاد دایره‏المعارف اسلامى، ۱۴۱۴ ق.

۲۶. تشكرى، آرانى شهاب، ترجمۀ قرآن (منظوم)، بى‏جا، بى‏نا، بى‏تا.

۲۷. ثقفى تهرانى، محمد، تفسیر روان جاوید، تهران، انتشارات برهان، ۱۳۹۸ ق.

۲۸. حجتى، سید مهدى، گلى از بوستان خدا، قم، انتشارات بخشایش، ۱۳۸۴ ش.

۲۹. حلبى، على اصغر، ترجمۀ قرآن، تهران، انتشارات اساطیر، ۱۳۸۰ ش.

۳۰. خانى، رضا و حشمت الله‏ ریاضى، ترجمۀ بیان السعادة فى مقامات العبادة، انتشارات دانشگاه پیام نور، ۱۳۷۲ ش.

۳۱. خرمشاهى، بهاءالدین؛ ترجمۀ قرآن، ویراستاران: مسعود انصارى و مرتضى كریمى‏نیا، تهران، پاییز، ۱۳۷۶ش.

۳۲. خواجوى، محمد، ترجمۀ قرآن، تهران، انتشارات مولى، ۱۴۱۰ ق.

۳۳. دهلوى، شاه ولى الله‏، ترجمۀ قرآن، تحقیق: عبدالغفور عبدالحق بلوچ و شیخ محمد على، مدینه، مجمع ملك فهد لطباعة المصحف الشریف، ۱۴۱۷ ق.

 ۳۴. رضایى اصفهانى، محمد على و همكاران، ترجمۀ قرآن، قم موسسۀ تحقیقاتى فرهنگى دارالذكر، ۱۳۸۳ ش.

۳۵. رهنما، زین العابدین، ترجمه و تفسیر رهنما، تهران: انتشارات كیهان، ۱۳۴۶ ش.

۳۶. سراج، رضا، ترجمۀ قرآن، تهران، شركت سهامى انتشار، تهران، بى‏تا.

۳۷. شعرانى، ابوالحسن، ترجمۀ قرآن، تهران، انتشارات اسلامیه، ۱۳۷۴ ش.

۳۸. صادق نوبرى، عبدالمجید، ترجمۀ قرآن، تهران، سازمان چاپ و انتشارات اقبال، ۱۳۹۶ق.

۳۹. صفارزاده، طاهره، ترجمۀ قرآن، تهران، موسسۀ فرهنگى جهان رایانۀ كوثر، ۱۳۸۰ ش.

۴۰. صفى علیشاه، حسن بن محمد باقر، تفسیر صفى، تهران: انتشارات منوچهرى: ۱۳۷۸ ش.

۴۱. طاهرى قزوینى، على اكبر، ترجمۀ قرآن، تهران، انتشارات قلم، ۱۳۸۰ ش.

۴۲. عاملى، ابراهیم، تفسیر عاملى، تحقیق، على اكبر غفارى، تهران، انتشارات صدوق، ۱۳۶۰ ش.

۴۳. فارسى، جلال‏الدین، ترجمۀ قرآن، تهران، انجام كتاب، ۱۳۶۹ ش.

۴۴. فولادوند، محمد مهدى، ترجمۀ قرآن، تحقیق: هیئت علمى دارالقرآن الكریم، تهران، دارالقرآن الكریم (دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامى)، ۱۴۱۵ق.

۴۵. فیض الاسلام، سید على‏نقى، ترجمه و تفسیر قرآن عظیم، تهران، انتشارات فقیه، ۱۳۷۸ ش.

۴۶. قرائتى، محسن، تفسیر نور، تهران، مركز فرهنگى درسهایى از قرآن، ۱۳۸۳ ش.

۴۷. قرشى، سید على اكبر، تفسیر احسن الحدیث، تهران، بنیاد بعثت، ۱۳۷۷ ش.

۴۸. كاویان‏پور، احمد، ترجمۀ قرآن، تهران، سازمان چاپ و انتشارات اقبال، ۱۳۷۸ ش.

۴۹. مجتبوى، سید جلال الدین، ترجمۀ قرآن، تحقیق و ویرایش: حسین استادولى، تهران، انتشارات حكمت، ۱۳۷۱ ش.

۵۰. مشكینى، على، ترجمۀ قرآن، قم، الهادى، ۱۳۸۱ ش.

 ۵۱. مصباح زاده، عباس، ترجمۀ قرآن، تهران، سازمان انتشارات بدرقه جاویدان: ۱۳۸۰ ش

۵۲. مصطفوى، حسن، تفسیر روشن، تهران، مركز نشر كتاب، ۱۳۸۰ ش.

۵۳. معزى، محمد كاظم، ترجمۀ قرآن، قم، انتشارات اسوه، ۱۳۷۲ ش.

۵۴. مكارم شیرازى، ناصر، ترجمۀ قرآن، قم، دارالقرآن الكریم (دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامى)، ۱۳۷۳ ش.

۵۵. موسوى گرمارودى، سید على، ترجمۀ قرآن، تهران، انتشارات قدیانى، چاپ دوم، ۱۳۸۴ ش.

۵۶. موسوى همدانى، سید محمدباقر، ترجمۀ تفسیر المیزان، قم، دفتر انتشارات اسلامى جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، ۱۳۷۴ش.

۵۷. میرزا خسروانى، على رضا، تفسیر خسروى، تحقیق: محمد باقر بهبودى، تهران، انتشارات اسلامیه، ۱۳۹۰ ق.

۵۸. نامشخص، ترجمۀ تفسیر جوامع الجامع، تحقیق و مقدمه: واعظ‏زاده خراسانى، مشهد، آستان قدس رضوى، ۱۳۷۷ ش.

۵۹. نامشخص، ترجمۀ تفسیر طبرى، تحقیق: حبیب یغمایى، تهران، انتشارات توس، ۱۳۵۶ ش.

۶۰. نامشخص، ترجمۀ قرآن (قرن دهم هجرى)، تحقیق: دكتر على رواقى، تهران، بى‏نا،۱۳۸۴ ش.

۶۱. نجفى خمینى، محمد جواد، تفسیر آسان، تهران، انتشارات اسلامیه، ۱۳۹۸ ق

۶۲. نسفى، ابوحفص نجم‏الدین محمد، تفسیر نسفى، تحقیق: دكتر عزیز الله‏ جوینى، تهران، انتشارات سروش، ۱۳۶۷ش

۶۳. الهى قمشه‏اى، مهدى، ترجمۀ قرآن، قم، انتشارات فاطمة الزهراء، ۱۳۸۰ ش.

۶۴. یاسرى، محمود، ترجمۀ قرآن، تحقیق: مهدى حائرى تهرانى، قم، انتشارات بنیاد فرهنگى امام مهدى (عج) ۱۴۱۵ق.

 

 ترجمه‏هاى انگلیسى

۶۵. آربرى، آرتور جان، بى‏جا، بى‏نا، بى‏تا.

۶۶. احمد، محمد و سمیرا احمد، بى‏جا، بى‏نا، بى‏تا.

۶۷. ایروینگ، تامس بالنتین، بى‏جا، بى‏نا، بى‏تا.

۶۸. پیكتال، محمد مارمادوك، نیویورك، بى‏نا، بى‏تا.

۶۹. سرور، محمد، بى‏جا، الم هورست، ۱۹۸۱ م.

۷۰. شاكر، محمد حمید، نیویورك، بى‏نا، ۱۹۸۲ م.

۷۱. صفارزاده، طاهره، تهران، مؤسسۀ فرهنگى جهان رایانۀ كوثر، ۱۳۸۰ ش.

۷۲. قرایى، سید على‏قلى، بى‏جا، بى‏نا، بى‏تا.

۷۳. نامشخص (مسلمانان مترقى)، بى‏جا، بى‏نا، بى‏تا.

۷۴. یوسف على، عبدالله‏، مدینه، دارالقرآن رسمى عربستان، بى‏تا.